Schijnzelfstandigheid: wat is het, criteria en gevolgen

Wat is schijnzelfstandigheid?

Zelf-standig – het woord zegt het al. Je staat op jezelf, en hebt geen baas boven jou. Een zelfstandige is dus een natuurlijke persoon die zijn beroep uitoefent zonder de verbintenis van een arbeidsovereenkomst of een statuut.

Daar zit precies het grote verschil met een werknemer. Als zelfstandige mag je niet onder gezag werken. Je bent immers vrij om je arbeid te organiseren op de manier die jij verkiest. Ondernemingen die met jou willen samenwerken, moeten jou dus ook echt als zelfstandige behandelen.

In de praktijk durven opdrachtgevers echter ver gaan in het geven van richtlijnen. Zodra er sprake kan zijn van bijvoorbeeld een hiërarchische relatie tussen jou en je opdrachtgever, bestaat er het risico op schijnzelfstandigheid. En dan kan je geherkwalificeerd worden als werknemer.

De criteria van een schijnzelfstandige

Maak je geen zorgen: je bent geen schijnzelfstandige omdat je in een bedrijf werkt tijdens de kantooruren. Neem even de proef op de som, en kruis hieronder de antwoorden aan die het beste passen bij jouw situatie.

Criterium 1: de wil om als zelfstandige te werken

Het gaat hier om het statuut dat jij en je opdrachtgever kiezen in de overeenkomst. De sociale inspectie gaat ervan uit dat jullie het verschil kennen tussen een werknemer en een zelfstandige, en dat jullie bijgevolg de juiste benaming kiezen voor jullie samenwerking.

A. Je hebt een contract waarin duidelijk staat dat je een zelfstandige samenwerking aangaat.

B. Je hebt geen schriftelijke overeenkomst maar maakte enkel mondelinge afspraken over de voorwaarden van de samenwerking.

Criterium 2: de vrijheid van je werk

Hoe vrij ben je om je werk te organiseren? Je opdrachtgever kan wel richtlijnen geven, maar hij mag jou niet bevelen om je opdracht op een welbepaalde manier uit te voeren.

A. Je kan zelf beslissen hoe jij je werk indeelt en een opdracht afhandelt.

B. Je opdrachtgever beslist over je planning en organisatie.

Criterium 3: de vrijheid van je werktijd

Kan je zelf je werktijd indelen? Je werkt voor eigen rekening, en moet dus zelf kunnen beslissen welke klus je wanneer uitvoert.

A. Je werkt wanneer je wil.

B. Je volgt de werkuren van het bedrijf.

Criterium 4: hiërarchische controle

Je opdrachtgever kan uiteraard bepaalde eisen stellen aan zijn werknemers. Maar hij kan die niet zomaar opleggen aan jou, een zelfstandige medewerker.

A. Je overlegt nu en dan over de opdracht.

B. Er is sprake van regelmatige en uitgebreide rapportering en controle. Zo dien je ook je afwezigheid te rechtvaardigen of vakantie te laten goedkeuren.

Heb je meer B dan A?

Dan is er een risico op schijnzelfstandigheid, en kan de RSZ jou herkwalificeren van zelfstandige naar werknemer. Voor je opdrachtgever is dat een zware financiële aderlating. Zo zal hij de niet-verjaarde achterstallige werkgeversbijdragen en werknemersbijdragen moeten ophoesten. Daar komt nog een forfaitaire verhoging bij van 10 procent, plus de intresten. Het spreekt voor zich dat de opdrachtgever deze bijdragen niet kan verhalen op jou, de zelfstandige.

Het risico bij herkwalificatie ligt dus grotendeels bij je opdrachtgever. Daarom is het ook in zijn belang om te zorgen voor een goed onderbouwd contract. Maar zo’n document alleen volstaat niet: de zelfstandige samenwerking moet ook blijken uit de feiten. Stemmen die niet overeen met wat in het contract staat? Dan is er ook kans op herkwalificatie. Twijfel je? Win dan het advies in van een specialist, zoals je loonsecretariaat (bv. SD Worx). Onder bepaalde voorwaarden kan je ook een onderzoek laten doen door de Administratieve Commissie ter regeling van de Arbeidsrelatie. Daarover lees je meer in het voorbeeld verder op deze pagina.

In risicosectoren gelden specifieke criteria voor schijnzelfstandigheid

Schijnzelfstandigheid tiert welig in de sectoren van bouw, bewaking, digitaal platformwerk, transport, vervoer, landbouw en schoonmaak. Daarom gelden hier aparte criteria. Kruis je hieronder minstens 5 vakjes aan? Dan mag je op beide oren slapen: je bent een echte zelfstandige.

• je draagt zelf je financieel of economisch risico, bijvoorbeeld door zelf te investeren in je zaak
• je kiest zelf hoe je jouw financiële middelen inzet
• je beslist zelf over het aankoopbeleid van je zaak
• je bepaalt mee de prijzen die je hanteert
• je hebt een resultaatverbintenis
• je hebt de vrijheid om zelf personeel aan te werven
• je stelt je bij andere partijen voor als zelfstandige en je hebt meerdere opdrachtgevers
• je vergoeding hangt af van de omvang van de opdracht of het resultaat dat je boekt
• je werkt met eigen bedrijfsmiddelen, zoals je werkruimte, auto en kantoormateriaal

Werk je samen met familie? Dan is het vermoeden van schijnzelfstandigheid niet van toepassing. Dat is het geval wanneer je als zelfstandige samenwerkt...

• met familie tot in de derde graad of met iemand waarmee je wettelijk samenwoont;
• met een vennootschap die voor meer dan 50% in handen is van een familielid tot in de derde graad of van iemand met wie je wettelijk samenwoont.

Een voorbeeld van schijnzelfstandigheid uit de praktijk

Isabelle heeft een even boeiende als uitdagende job: ze werkt als zelfstandig projectverantwoordelijke bij een evenementenbureau, op basis van een contract inzake zelfstandige samenwerking. Ze klopt veel uren, maar ontmoet in ruil tal van interessante mensen en krijgt veel appreciatie voor haar moeite. Het hoogtepunt in haar carrière: een knipoogje van Prince na een verrassingsoptreden in een Brussels casino.

Het evenementenbureau is een bv, waarvan Isabelle niet de eigenaar is. Toch geniet de projectverantwoordelijke veel vrijheid. Zij mag bijvoorbeeld zelf kiezen of er extra mensen nodig zijn voor de organisatie van een event, en beslist ook zelf over de tarieven die ze aan klanten voorstelt. Valt Isabelle ziek – wat haast nooit gebeurt – dan hoeft zij geen doktersbriefje voor te leggen. Haar vakanties plant zij zelf. Dat moet wel ruim op voorhand gebeuren, zodat het bureau haar kan vervangen.

Beide partijen hebben echter twijfels over de kwalificatie van hun relatie.

Om het risico op schijnzelfstandigheid te vermijden, vragen zij advies aan de Administratieve Commissie ter regeling van de Arbeidsrelatie. De Commissie gaat dan na of iemand als zelfstandige of als werknemer moet worden beschouwd. In het geval van Isabelle vermoedt zij inderdaad een adder onder het gras. Waarom?

• Ook al mag Isabelle het kantoor verlaten om klanten te bezoeken, zij moet van haar opdrachtgever de kantoortijden respecteren.
• De bv betaalt de kosten terug die Isabelle maakt voor vervoer, telefoon en etentjes met klanten.
• Haar maandelijkse factuur komt overeen met het loon van een werknemer.
• Het bedrag op die factuur is onvoldoende voor Isabelle om bijvoorbeeld personeel in dienst te nemen of om te investeren in een eigen kantoor.
• De eigenaar van de bv heeft in zijn agenda een wekelijkse statusmeeting genoteerd met Isabelle.

Het oordeel van schijnzelfstandigheid motiveert de Administratieve Commissie als volgt:

• Isabelle is in de eerste plaats een uitvoerder. Zij krijgt weinig ruimte om zelf initiatieven te nemen. De bv bepaalt haast alle modaliteiten voor de organisatie van een evenement.
• De eigenaars van de bv beslissen ook over de zogenaamde “economische organisatie”. Isabelle krijgt alleen haar maandelijkse factuurbedrag, zonder deelname in de winst. Isabelle werkt dus ten voordele van de zaakvoerders.
• Er is duidelijk sprake van hiërarchie. Isabelle heeft niet de middelen om een eigen beleid te voeren. De wekelijkse meeting wijst duidelijk op een vaste vorm van controle.
• Het is dus helemaal van geen tel dat Isabelle en haar opdrachtgever allebei instemden met het zelfstandigenstatuut.

Daarom oordeelde de Administratieve Commissie ter regeling van de Arbeidsrelatie dat Isabelle geen zelfstandige kan zijn. De arbeidsrelatie moet dus worden aangepast naar een arbeidsovereenkomst tussen werkgever en werknemer. De financiële gevolgen voor de opdrachtgever zijn niet van de poes.

Slaat de twijfel toe na het lezen van dit voorbeeld? Contacteer SD Worx voor meer informatie over jouw situatie.

Hoe vermijd je het risico op schijnzelfstandigheid?

De gulden regel: zorg voor een glashelder contract met je opdrachtgever. Daarin hou je rekening met de volgende principes.

• Zorg dat je statuut duidelijk naar voor komt in de tekst.
• Als zelfstandige kan je zelf je prijs bepalen, personeel aanwerven en werken voor meerdere opdrachtgevers. Stip aan dat jij alleen de knoop doorhakt over werk en werktijd, en dat er geen sprake kan zijn van hiërarchische controle.
• Ban verboden woorden, zoals “vakantiegeld”, “uurroosters” en “groepsverzekering”. Als zelfstandige krijg je ook geen gewaarborgd of maandelijks loon, maar een fee of honorarium. Probeer ook termen als “exclusiviteit”” te vermijden – al hangt dat ook af van je opdrachtgever.
• Gebruik je eigen materiaal: je eigen wagen, je eigen laptop, je eigen gereedschap.
• Zet je voorwaarden op je factuur. Vermeld de betalingsvoorwaarden, zoals de betalingstermijn, intresten bij late betalingen, een termijn om protest aan te tekenen en de bevoegde rechtbank. Zo sluit je alle twijfel uit.
• Maak geen gedetailleerde functieomschrijving. Je kan wel de voornaamste streefdoelen oplijsten die je moet halen, of prestaties die je moet bolwerken.
• Laat je niet betalen voor dagen waarop je geen prestaties levert. Spreek eerder een dag- of uurtarief af.
• Zorg dat je niet in het organigram staat van de onderneming en maak geen e-mailadres of business card op naam van het bedrijf. Is dat toch nodig? Vermeld dan minstens jouw extern statuut. 
• Voer geen eenzijdig evaluatiegesprek, waarbij je opdrachtgever in eenrichtingsverkeer je werk beoordeelt. Je kan uiteraard wel een – toekomstgericht – functioneringsgesprek voeren, om de verdere samenwerking te optimaliseren.

Gevolgen en sancties bij schijnzelfstandigheid

Zijn er vermoedens van schijnzelfstandigheid? Dan kunnen zowel de zelfstandige als de opdrachtgever een herkwalificatie aanvragen bij de Administratieve Commissie ter regeling van de Arbeidsrelatie. De beslissing van deze Commissie is bindend, zowel voor de partijen als voor de RSZ en de RSVZ. Ook de RSZ-inspectie kan oordelen dat er geen sprake is van een zelfstandige samenwerking.

Boete schijnzelfstandigheid

De gevolgen van de herkwalificatie zijn niet min.

• Arbeidsrechtelijk betekent dit dat de arbeidswetgeving gerespecteerd moet worden, bijvoorbeeld inzake arbeidstijd en opzegtermijnen. De werknemer kan ook aanspraak maken op onder meer achterstallig vakantiegeld, een eindejaarspremie en loonindexeringen.
• Voor de sociale zekerheid is de werkgever zowel werkgevers- als werknemersbijdragen verschuldigd. De RSZ kan deze tot 3 jaar retroactief terugvorderen – in het geval van fraude zelfs tot 7 jaar. Deze bijdragen kunnen vermeerderd worden met nalatigheidsinteresten en een eenmalige bijdrageopslag van 10%. Het spreekt voor zich dat de opdrachtgever/werkgever deze werknemersbijdragen niet kan verhalen op de geherkwalificeerde werknemer.
• De geherkwalificeerde werknemer kan de socialezekerheidsbijdragen, die hij ten onrechte betaalde als zelfstandige, terugvorderen van zijn sociaal verzekeringsfonds. Hier geldt eveneens een verjaringstermijn.
• De Belgische fiscus kan de betaling eisen van de achterstallige bedrijfsvoorheffing door de werkgever. Daar kan nog een verhoging of boete bovenop komen. Deze achterstallige bedrijfsvoorheffing kan ook teruggevorderd worden van de werknemer. Dat is niet mogelijk bij de socialezekerheidsbijdragen.
• De btw-administratie kan de eventuele btw-aftrek voor facturen betwisten.
• De werkgever kan tot slot ook sancties en geldboetes krijgen. Met andere woorden: bij herkwalificatie zit hij in de hoek waar de klappen vallen.

Wat je nog kan interesseren